Wel 15 meter hoog is hij, de Hoge Berg. Het is de hoogste plek van de stuwwal uit de voorlaatste ijstijd, die grofweg van Oost tot Den Hoorn loopt. Tussen Den Burg en Oudeschild is het heuvellandschap met de kenmerkende tuinwallen, drinkkolken en schapenboeten beschermd. Aan de oostkant ligt een aantal bosjes, waarvan het Doolhof de bekendste is. Hier ligt ook het enige insectenreservaat van Nederland: de Zandkuil.

Tuinwallen op de Hoge Berg

De tuinwal heet op z’n Tessels ’tuunwoal’. Ze zijn aangelegd na het afschaffen van het recht op overalweide in de tweede helft van de 16e eeuw. Boeren hadden voor die tijd het recht om vee overal te laten grazen. Dat recht werd afgeschaft omdat het beheer van de landbouwgronden, de polders en de dijken niet goed te organiseren was. Na de hervorming moest het vee op de eigen landjes blijven. In het heuvelachtige gebied kon je geen sloten maken, en hout was schaars op het toen vrijwel boomloze Texel. Dus werden het tuinwallen, gemaakt van graszoden. Ze zijn ongeveer een meter hoog, een meter breed, met een kruin van een halve meter. Vroeger zette men takken van stekelige struiken uit de duinen er boven op, dan bleven de dieren wel binnen. Veel tuinwallen zijn in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw weggehaald. Ze pasten niet in het moderne boerenbedrijf. Maar in 1968 werd het gebied van de Hoge Berg een landschapsreservaat. De boeren moeten daar hun tuinwallen goed onderhouden. Zij krijgen er een vergoeding voor. Er is wel een probleem bij het herstel van de tuinwallen. Door het gebruik van kunstmest is de kwaliteit van de graszoden is de grasmat losser geworden, en daardoor minder geschikt om tuinwallen te maken.

Tuinwallen moeten jaarlijks gemaaid worden. Dan blijven ze stevig, en er komen mooie bloemen op te staan: grasklokje, muizenoortje, zandblauwtje, geel walstro, eikvaren, vroege haver en Engels gras. Er komen zelfs noordse woelmuizen in de droge tuinwallen voor. Op het vasteland leeft dit zeldzame diertje voornamelijk in natte gebieden.

Tegenwoordig worden tuinwallen gemaakt met een speciale ‘zooiensnijer’, een apparaat waarmee zoden gesneden en gestapeld kunnen worden. In een uur kan je daarmee 1,25 meter tuinwal maken. Op die manier zijn bijvoorbeeld de nieuwe tuinwallen rond het gemeentehuis en rond het Alloo aangelegd.

Kolken op de Hoge Berg

Op het Oude Land van Texel zie je op elk weiland een drinkput of kolk. Ze hebben een doorsnede van vijf tot tien meter. Het regenwater zakt niet weg omdat de keileem in de ondergrond een slecht doorlatende laag vormt. De kolken zijn gegraven om altijd zoet water te hebben voor het vee. Vroeger was het ook een drinkwatervoorraad voor de mensen! In de tweede helft van de vorige eeuw zijn veel kolken gedempt. De boeren hadden ze niet meer nodig. Op de Hoge Berg zijn ze beschermd. In de kolken groeien soms bijzondere waterplanten zoals drijvend fonteinkruid, fijne waterranonkel, waterpostelein en ondergedoken moerasscherm. Er komen ook wel kleine watersalamanders, rugstreeppadden en kikkers voor.

Schapenboeten op de Hoge Berg

Verspreid over het oude land van Texel staan schapenboeten. Deze karakteristieke schuren hebben aan drie kanten een schuin dak. De vierde kant is recht. Die rechte kant is altijd naar het oosten gericht. Op Texel waait het meestal uit het westen, dus de rechte kant van de boeten geeft de meeste beschutting. Het zijn nooit schapenstallen geweest. Hoogstens schuilen de dieren voor regen en wind aan de luwe zijde. De boeten werden voor opslag van hooi en gereedschappen gebruikt.

De eerste schapenboeten verschenen in de zeventiende eeuw, na de afschaffing van het ‘overal-weiden’. De vorm is vrijwel ongewijzigd gebleven. Heel veel boeten zijn in de loop van de twintigste eeuw afgebroken, omdat ze overbodig waren geworden. Er zijn nu ongeveer vijftig boeten over op Texel, waarvan er 28 op de gemeentelijke monumentenlijst staan. Een aantal andere zijn Rijksmonument. Sommige zijn ingericht als vakantiehuisje, paardenstal of kippenhok. Met geld van het Waddenfonds worden nu 10 kenmerkende boeten gerestaureerd. Dat project moet in 2014 af zijn.

Insectenreservaat de Zandkuil

De Zandkuil is het enige insectenreservaat in Nederland. Het is een oude zandafgraving naast het ‘bossie’ op de Hoge Berg. Jac. P. Thijsse heeft enthousiast over de Zandkuil geschreven. Hij vond het daar geweldig vanwege de bijzondere insecten. Op zijn advies werd het terrein met rust gelaten. In 1923 werd dit unieke insectenreservaat, 0,74 hectare groot, aan Natuurmonumenten geschonken. Op de keileembult in het Hoge Berggebied is in de jongste ijstijd tijdens droge zandstormen dekzand afgezet. Dat zand is geelwit tot roestbruin van kleur, en behoorlijk stevig. In dit zand kunnen zeldzame graafwespen en -bijen hun holletjes graven. in de duinen lukt dat niet, daar is het zand te los. Op de kale hellingen van de Zandkuil komen meer dan twintig soorten bijen en wespen voor, waaronder de pluimvoetbij, de zeldzame harkwesp, het zijdebijtje, de koekoeksbij en het behangersbijtje.